By Mariam Kvaratskhelia, supported by CAPS Unlock Policy Center and MediaNet International Centrе for Journalism

Read the blog in Russian and Kazakh.

On September 20, 2023, Kazakhstan’s Ministry of Finance published a list of individuals and entities that receive funding from foreign sources. The list includes almost 240 civil society, human rights and media organizations, such as Freedom House, the Norwegian Helsinki Committee, the Kazakhstan International Bureau for Human Rights and Rule of Law, Reuters and the Institute for War and Peace Reporting. The register also includes individual journalists, research institutions and private companies. This development is alarming as it mirrors actions taken under the Russian Federation’s “foreign agents” law, and is in violation of constitutional and international tenets, such as the right to privacy and the principle of non-discrimination. These principles are outlined by foundational human rights documents, such as the Universal Declaration of Human Rights (UDHR) Articles 2, 12 and 19, the International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR) Articles 2(2), 17 and 19, and the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (ICESCR) Article 2(2). Additionally, the foreign funding register highlights the issue of government entities as data controllers foregoing consent from data subjects (requiring consent is a widely accepted principle in data protection) under the guise of legitimate interest to ensure transparency.

The publishing of foreign funding register in Kazakhstan points to a deeper-rooted question of the state of associational life and freedom of expression in the country, with the government using the 2013 Personal Data and Protection law to expose civil society organizations (CSOs), activists and journalists as threats to the state.

What are the implications?

Kazakhstan’s State Income Committee, which is in charge of monitoring and regulating taxes and other budget-related payments, notes that the new foreign funding legislation is aimed at increasing public trust and transparency. However, Freedom House assesses that publication of the list of entities receiving foreign funding could lead to their “intimidation and harassment from both state and non-state actors.” The register includes names and tax identification numbers for both individuals (IIN) and organizations (BIN).

Right to Privacy

Publication of such a list goes against Kazakhstan’s Constitution and the country’s endorsement of international standards for data protection and privacy. Clause 1 of Article 18 of the Constitution of Kazakhstan (1995) notes that everyone has the right to “inviolability of private life,” whereas the country’s 2013 law on Personal Data and Protection underscores the importance of protecting data for the purposes of a) defending a person’s right to privacy, b) ensuring a person’s integrity and security, c) observing their confidentiality, and d) preventing illegal collection and processing. Creation of the register is also in tension with Article 17 of the International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), which states that everyone should be free from arbitrary and undue interference with their right to privacy.

2. Data Protection Standards for Obtaining Consent

Kazakhstan’s Personal Data and Protection law of 2013 also articulates that distribution of personal data is only allowed if the data subject consents to its use. The General Data Protection Regulation (GDPR) — a law that seeks to enforce data protection consistent with the Charter of Fundamental Rights of the European Union — underlines that processing personal data is generally prohibited, “unless it is expressly allowed by law, or the data subject has consented to the processing.” Consent itself has to be informed and unambiguous. This means that the subject must be notified about the nature and purpose of data processing, after which they should make a clear statement (or “a clear affirmative act”) either confirming or denying their consent.

Given its foundational nature, the Council of Europe’s Convention 108+ — Convention for the Protection of Individuals with Regard to the Processing of Personal Data — is another important document to consider in this discussion. Clause 1 of Article 5 states that data processing should be “proportionate” to its intended purpose and must “represent the free expression of an intentional choice.” Consent is not legitimate if the data subject comes under undue pressure and/or has no choice to withdraw it without prejudice.

The Kazakh authorities do not ask for individual or organizational consent prior to including them in the foreign funding register. We observe the same practice in the Russian Federation, which also does not ask its subjects for consent to disseminate personal data for public access. The so-called “foreign agents” law in Russia leaves ample room for the state to misuse its authority. Governments in the United States and Germany have flagged instances since 2017 when this law was used to charge human rights activist Valentina Cherevatenko. Charges were quickly dropped. Since the Russian invasion of Ukraine, the “foreign agents” law has been used to convict activists such as Vladimir Kara-Murza in April of 2023 on charges of “dissemination of false information on the Russian armed forces” and involvement with an “undesirable organization.” Given the use of these lists against activists, Kazakhstan could face a similar risk of such information being misused to target or prevent them from obtaining funding to continue their work. Regardless of the exception allowing Kazakh tax authorities to process data without consent, the publication of the list is a weaponization of such a provision against civil society and, therefore, disproportionate.

3. Principle of Non-Discrimination

Although the government frames this legislative change as a means to achieve greater transparency, the published database does not include civil servants and state officials. It also excludes organizations that obtain funding from foreign entities that have entered in bilateral or multilateral agreements with the Republic of Kazakhstan. If the purpose of the register is to increase transparency and trust, it is unclear as to why exemptions for foreign entities that have entered into such agreements are necessary.

Such selective nature of the law goes against Article 14 of Kazakhstan’s Constitution and Article 26 of ICCPR, both of which highlight the significance of non-discrimination and equality before the law. These exemptions point at a clear double standard that the government holds for itself as opposed to civil society groups, making the publications of the register illegitimate.

What is the context?

The Kazakh government’s recent efforts are a part of a larger package that the state has been working on since October 2015. Around this time, Kazakhstan’s Senate deputies proposed an amendment to the parliament’s previously-drafted law, which imposed restrictions and reporting requirements on non-governmental organizations (NGOs). According to Human Rights Watch, while it is acceptable for governments to conduct due diligence on NGOs’ funding sources, enforcing punitive measures and using vague language as the basis for undue and arbitrary interference is objectionable. In 2016, the Kazakh tax legislation officially adopted additional reporting standards for NGOs and other entities that receive and use foreign funding for the purposes of a) providing legal assistance, b) conducting sociological surveys, and/or c) collecting, analyzing and disseminating data. Tax authorities would now have the power to impose fines and/or suspend activities in the event of infraction. It is noteworthy that ambiguity of the legislation’s language presents a separate challenge, as it can be interpreted broadly,

In February 2018, the Minister of Finance of Kazakhstan issued an order approving the maintenance of a database of people receiving money from foreign states and international organizations. On March 13, 2023, the Minister of Finance amended this order (which was developed in accordance with Article 29 of Kazakhstan’s Tax Code), this time noting the information contained in the database (or a “register”) would be posted on www.kgd.gov.kz. The latter is an authorized website of Kazakhstan’s State Income Committee of the Ministry of Finance.

In 2020–2021, Kazakh tax authorities targeted over a dozen NGOs for violating these financial reporting and declaration requirements — a move which raised concerns due to its unfound grounds. Interestingly, the increased targeting of NGOs in 2020 coincided with the upcoming parliamentary elections. According to Marie Struthers, Amnesty International’s Eastern Europe and Central Asia Director, this was a “cynical attempt” to silence and antagonize the country’s most crucial voices. As a response, in November of the same year, seven civil society organizations (CSOs) issued a statement noting that CSOs in Kazakhstan are subject to significantly more scrutiny than commercial or governmental sectors, despite the latter receiving “incomparably larger amounts of [foreign] funding.” Signatories of this statement underscored that the 2016 amendments to the legislation were devoid of the principle of legal certainty, as they did not provide taxpayers with enough guidelines on how to correctly fill out the relevant forms. This leaves a significant room for the government to apply the law arbitrarily and according to its own, potentially-politically motivated interpretation. The overarching argument of the statement is that non-profit organizations in Kazakhstan have become targets of “discriminatory and repressive provisions of legislation.”

What are regional trends?

It is important to zoom out and look at this legislation in conjunction with Kazakhstan’s recent history, as well as overall trends in the region. There have been attempts to replicate this law (originally crafted in Russia) in countries like Georgia and Kyrgyzstan. A Russian-style foreign agents act was also adopted in Hungary under Viktor Orbán’s government back in 2017. While the Hungarian law was originally named “Transparency of Organizations Receiving Foreign Funds,” it soon came to be regarded as “anti-NGO law,” since it was perceived as serving as the government’s tool to demonize NGOs. This law was heavily criticized by institutions such as the European Parliament and the European Court of Justice.

The publication of the register has already had negative effects on NGOs in Kazakhstan. On September 25, Echo, a public association working on advocacy campaigns and monitoring Kazakh state body activities (primarily elections), was asked by a private bank Nurbank to provide documentation pertaining to their sources of income. According to the bank, the basis for the request had to do with Kazakhstan’s law on counter-terrorism. However, after Echo’s senior staff inquired further into justification of such a request, Nurbank authorities noted that it came as a result of Kazakhstan’s government publishing the foreign funding register.

Harmful consequences of similar legislation in Russia and Hungary is indicative that Kazakhstan runs the risk of marginalizing critical civic voices. This list can be used by the state as a weapon to stigmatize human rights organizations, or otherwise as a “legal” tool through which government authorities can silence dissent and implement targeted repression. Such practice contradicts Kazakhstan’s stated multi-vector approach in polarized global affairs, and might negatively impact the country’s international reputation and investment climate.

Kazakhstan should critically evaluate the adoption of foreign legislation models, scrutinizing whether they are in compliance with international human rights standards as well as the country’s constitutional principles. While government transparency is crucial, it should not come at the expense of violating citizens’ privacy rights. In its current form, the foreign funding register oversteps these boundaries. Given discussed concerns over privacy, non-discrimination and misuse of personal data for intimidation and suppression, a publicly accessible foreign funding register should be abolished.

Материал подготовлен Мариям Кварацхели при поддержке аналитического центра CAPS Unlock и Международного центра журналистики MediaNet.

20 сентября 2023 года Министерство финансов Казахстана обнародовало список* лиц и организаций, получающих финансирование из-за рубежа. В списке почти 240 субъектов: организации гражданского общества, правозащитные и медиа организации, такие как Freedom House, Норвежский Хельсинкский комитет, Казахстанское международное бюро по правам человека и соблюдению законности, Reuters и Институт освещения войны и мира. В реестр также попали известные журналисты, исследовательские центры и частные компании.

*Термины «список» и «реестр иностранного финансирования» взаимозаменяемо используются в данном тексте.

Этот шаг вызывает беспокойство, так как он напоминает меры, принимаемые в рамках закона «об иностранных агентах» в Российской Федерации, и нарушает основополагающие принципы, включая право на неприкосновенность частной жизни и принцип недискриминации, зафиксированные в международных правовых актах, таких как Всеобщая декларация прав человека (статьи 2, 12 и 19), Международный пакт о гражданских и политических правах (статьи 2(2), 17 и 19) и Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах (статья 2(2)).

Кроме того, опубликованный список иностранного финансирования проливает свет на проблему неполучения согласия субъектов данных государственными контролирующими органами (это один из основных принципов в области защиты данных) под предлогом законного интереса обеспечения прозрачности.

Публикация реестра получателей иностранного финансирования в Казахстане также указывает на глубоко укоренившийся вопрос о состоянии общественной жизни и свободе выражения в стране, где правительство использует закон «О персональных данных и их защите» 2013 года, чтобы выставить организации гражданского общества, активистов и журналистов как потенциальную угрозу для государства.

Возможные последствия

Комитет государственных доходов Казахстана, отвечающий за контроль и регулирование налогов и других платежей в бюджет, заявляет, что новое законодательство об иностранном финансировании призвано укрепить доверие общественности и обеспечить прозрачность. Однако, по оценке Freedom House, публикация списка организаций, получающих зарубежное финансирование, может привести к «запугиванию и преследованиям [организаций] как со стороны государственных, так и негосударственных структур». В реестре указаны имена и налоговые идентификационные номера как физических лиц (ИИН), так и организаций (БИН).

1. Право на неприкосновенность частной жизни

Публикация подобного списка противоречит нормам Конституции Казахстана и международных стандартов по защите данных и конфиденциальности, которые государство поддержало. Пункт 1 статьи 18 Конституции Казахстана (1995 год) отмечает, что каждый человек имеет право на «неприкосновенность частной жизни». Закон «О персональных данных и их защите» от 2013 года подчёркивает важность защиты данных для обеспечения: а)прав человека на неприкосновенность частной жизни; б) сохранения его целостности и безопасности; в)соблюдения конфиденциальности; и г) предотвращения незаконного сбора и использования данных. Создание такого реестра также нарушает статью 17 Международного пакта о гражданских и политических правах (МПГПП), согласно которому каждый должен быть свободен от произвольного и недопустимого вмешательства в право на неприкосновенность частной жизни.

2. Стандарты защиты данных для получения согласия

Закон «О персональных данных и их защите» в Казахстане, принятый в 2013 году, также подчёркивает, что распространение персональных данных допускается только при наличии согласия субъекта данных на их использование. Общий регламент по защите данных (GDPR) — закон, цель которого заключается в обеспечении защиты данных в соответствии с Уставом основных прав Европейского союза — отмечает, что обработка персональных данных, как правило, запрещена «пока это явно не разрешено законом или пока субъект данных не дал своего согласия на обработку». Само согласие должно быть информированным и однозначным. Это означает, что субъект должен быть проинформирован о характере и целях обработки данных, после чего он должен ясно выразить свою позицию (или «принять чёткий утвердительный акт»), подтверждая или отклоняя своё согласие.

В связи с её фундаментальным значением, ещё одним важным документом, который необходимо учитывать в данной дискуссии, является Конвенция 108+ Совета Европы — о защите физических лиц при автоматизированной обработке персональных данных. Согласно пункту 1 статьи 5 этой Конвенции, обработка данных должна быть «пропорциональной» по отношению к её намеченной цели и должна «отражать свободное выражение намеренного выбора». Согласие не считается законным, если субъект данных подвергается неуместному давлению и/или лишён возможности отозвать его без ущерба.

В Казахстане власти не запрашивают согласия физических или юридических лиц перед их включением в реестр иностранного финансирования. Аналогичную практику мы наблюдаем в Российской Федерации, где также не запрашивается согласие субъектов на распространение их персональных данных для общественного доступа. Так называемый закон об «иностранных агентах» в России оставляет широкие возможности для государства злоупотреблять своими полномочиями.

Начиная с 2017 года, власти Соединенных Штатов и Германии фиксировали случаи использования этого закона для обвинения правозащитника Валентины Череватенко, однако обвинения были быстро сняты. С момента вторжения России в Украину, закон «об иностранных агентах» применялся для осуждения активистов, таких как Владимир Кара-Мурза в апреле 2023 года по обвинениям в «распространении ложной информации о Вооруженных силах России» и участии в «нежелательной организации».

Учитывая применение подобных списков против активистов, в Казахстане может возникнуть аналогичный риск злоупотребления этой информацией для нападок на них или для предотвращения получения ими финансирования для продолжения работы. Независимо от исключения, позволяющее казахстанским налоговым органам обрабатывать данные без согласия, публикация списка является использованием данной нормы против гражданского общества и, следовательно, несоразмерной.

3. Принцип недискриминации

Несмотря на то, что правительство представляет это законодательное изменение как средство для достижения большей прозрачности, опубликованная база данных не включает государственных служащих и должностные лица. Также из неё исключены организации, получающие финансирование от иностранных субъектов, заключивших двусторонние или многосторонние соглашения с Республикой Казахстан. Если цель реестра — повышение прозрачности и доверия, то неясно, зачем требуются исключения для иностранных субъектов, заключивших такие соглашения.

Такая селективность закона противоречит Статье 14 Конституции Казахстана и Статье 26 МПГПП, которые подчёркивают важность недискриминации и равенства перед законом. Эти исключения явно указывают на двойные стандарты правительства в отношении себя по сравнению с организациями гражданского общества, что делает публикацию реестра нелегитимной.

Контекст событии

Недавние шаги казахстанского правительства являются частью более обширного пакета мер, над которыми государство работает с октября 2015 года. Тогда сенаторы Казахстана предложили внести поправки в ранее предложенный парламентом закон, вводивший ограничения и требования по отчётности неправительственных организаций (НПО).

По мнению правозащитной организации Human Rights Watch, хотя правительства имеют право проводить комплексную проверку источников финансирования НПО, применение карательных мер и использование расплывчатых формулировок для неправомерного и произвольного вмешательства вызывают возражения.

В 2016 году казахстанское налоговое законодательство внесло дополнительные требования по отчетности для НПО и других организаций, получающих и использующих иностранное финансирование в целях: а)предоставления юридической помощи; б) проведения социологических исследований; и/или в) сбора, анализа и распространения данных. Это уполномочило налоговые органы накладывать штрафы и/или приостанавливать деятельность в случае нарушений. Важно отметить, что расплывчатость формулировок законодательства представляет отдельную проблему, так как оставляет пространство для достаточно широкого толкования.

В феврале 2018 года министр финансов Казахстана подписал приказ о создании базы данных о лицах, получивших финансирование от иностранных государств и международных организаций. 13 марта 2023 года в приказ были внесены правки (в соответствии со статьей 29 Налогового кодекса Казахстана) с указанием, что информация из этой базы данных («реестра»), будет доступна на веб-сайте www.kgd.gov.kz, принадлежащем Комитету государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан.

В 2020–2021 гг. казахстанские налоговые органы организовали проверку более десятка НПО из-за нарушений требований финансовой отчетности и декларирования — действие, вызвавшее обеспокоенность из-за отсутствия убедительных оснований. Интересно, что усиление преследования НПО в 2020 году совпало с предстоящими парламентскими выборами. По словам Мари Струтерс, директора Amnesty International по Восточной Европе и Центральной Азии, это была «циничная попытка» заставить замолчать самые значимые голоса в стране.

В ответ на это в ноябре 2020 года семь организаций гражданского общества (ОГО) опубликовали заявление, отметив, что ОГО в Казахстане привлекают гораздо больше внимания, чем коммерческие или государственные секторы, хотя последние получают «намного более значительные суммы [иностранного] финансирования». Подписанты заявления подчеркнули, что поправки 2016 года в законодательство не предоставили налогоплательщикам достаточных указаний по правильному заполнению соответствующих форм. Это оставляет значительное пространство для вольного применения закона правительством в соответствии с его собственной, вероятно, политически мотивированной трактовкой.

Основной аргумент заявления заключается в том, что некоммерческие организации в Казахстане стали объектами «дискриминационных и репрессивных положений законодательства».

Взгляд на региональную динамику

Важно рассматривать этот закон в контексте последних событий в Казахстане и общих тенденций в регионе. В странах, таких как Грузия и Кыргызстан, были предприняты попытки внедрения аналогичного законодательства, изначально созданного в России. В 2017 году подобный закон «об иностранных агентах» был принят в Венгрииправительством Виктора Орбана. Тогда как он назывался «Прозрачность организаций, получающих иностранные средства», вскоре его стали называть «законом против НПО», поскольку он воспринимался как используемый правительством в целях демонизации НПО. Закон был остро раскритикован Европарламентом и Европейским Судом по правам человека.

Публикация реестра уже оказала негативный эффект на неправительственные организации в Казахстане. 25 сентября общественная организация «Эхо», занимающаяся кампаниями по защите прав и мониторингом деятельности государственных органов Казахстана (в основном, выборов), получила запрос от частного банка «Нурбанк» о предоставлении документации, связанной с источниками её доходов. Банк утверждал, что основанием для запроса послужил закон Казахстана о противодействии терроризму. Однако после того, как руководство «Эхо» запросило дополнительные объяснения, представители «Нурбанка» отметили, что это было связано с публикацией реестра иностранного финансирования правительством Казахстана.

Негативные последствия аналогичного законодательства в России и Венгрии свидетельствуют о том, что Казахстан рискует маргинализировать критически важные голоса гражданского общества. Этот список может стать инструментом государства для стигматизации организаций, занимающихся защитой прав человека, и предоставить властям «законную» возможность замалчивать инакомыслящих и осуществлять целенаправленные репрессии. Такая практика противоречит заявленной многовекторной политике Казахстана в поляризованном мире и может оказать негативное влияние на международную репутацию и инвестиционный климат страны.

Мұның салдары қандай болуы мүмкін?

Салық және басқа да бюджет төлемдерін қадағалайтын Қазақстанның мемлекеттік кірістер комитеті шетелден қаржыландыруға қатысты жаңа заңнама халықтың сенімін нығайтып, ашықтықты қамтамасыз етуге бағытталған деп мәлімдейді. Дегенмен, Freedom House шетелден қаржыландырылатын ұйымдардың тізімін жариялау оларды «мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілердің қауіп-қатері мен қысымына» ұшыратуы мүмкін деп болжайды. Реестрде жеке тұлғалардың (ЖСН) да, ұйымдардың (БСН) да аты-жөні мен салықтық сәйкестендіру нөмірлері бар.

Жеке өмірге қол сұқпау құқығы

Мұндай тізімнің жариялануы Қазақстан Конституциясының нормаларына, мемлекет қолдайтын деректерді және жеке басты қорғаудың халықаралық стандарттарына қайшы келеді. Қазақстан Конституциясының 18-бабының 1-тармағында (1995 ж.) әр адамның «жеке өмірге қол сұғылмауына» құқығы бар екені көрсетілген. 2013 жылғы «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» туралы заң мыналарды қамтамасыз ету үшін деректерді қорғаудың маңызды екенін көрсетеді: а) адамның жеке басына қол сұғылмау құқықтары; б) оның тұтастығы мен қауіпсіздігін сақтау; в) құпиялылықты сақтау және г) деректерді заңсыз жинауға және пайдалануға жол бермеу. Мұндай реестрді құру Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабына қайшы келеді. Онда әр адамның қандай да бір жолмен жеке өміріне қол сұғылмау құқығы бар екені жазылған.

2. Келісім алу кезінде деректерді қорғау стандарттары

Қазақстанда 2013 жылы қабылданған «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» заңда да жеке деректерді таратуға, оны пайдалануға дерек иесінің келісімімен ғана рұқсат етілетіні баса айтылған. Деректерді қорғаудың жалпы ережесі (GDPR) — Еуроодақтың негізгі құқықтарының Жарғысына сәйкес, деректерді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған заң. Онда дербес деректерді өңдеуге әдетте «заңмен рұқсат етілгенге дейін немесе дерек иесі өңдеуге келісім бергенге дейін» тыйым салынғаны атап өтілген. Келісім ақпараттандырылған әрі нақты болуға тиіс. Бұл дегеніміз, адам деректерді өңдеудің сипаты мен мақсаттары туралы хабардар болуы керек. Содан кейін ол өзінің келісімін растау немесе қабылдамау арқылы өз ұстанымын нақты білдіруі қажет.

Оның негізгі мәніне байланысты осы талқылауда ескеру қажет тағы бір маңызды құжат — Еуропа Кеңесінің 108+ конвенциясы. Бұл Жеке деректерді өңдеуге байланысты жеке тұлғалардың құқықтарын қорғау туралы Конвенция. Осы Конвенцияның 5-бабының 1-тармағына сәйкес деректерді өңдеу оның көзделген мақсатына қатысты «пропорционалды» болуға және онда «саналы таңдау еркін көрінуге» тиіс. Егер дерек иесі орынсыз қысымға ұшырап я болмаса оны кедергісіз қайтарып алу мүмкіндігінен айырылса, келісім заңды саналмайды.

Қазақстан билігі шетелдік қаржыландыру реестріне енгізер алдында жеке немесе заңды тұлғалардың келісімін сұрамайды. Ресей Федерациясында да осындай тәжірибе бар екенін байқауға болады. Онда да субъектілердің жеке деректерін қоғамға қол жетімді етуге, таратуға келісім сұрамайды. Ресейдегі «шетел агенттері» деп аталатын заң да мемлекетке өз өкілеттіктерін асыра пайдалануға кең мүмкіндік береді. 2017 жылдан бастап АҚШ пен Германия билігі құқық қорғаушы Валентина Череватенконы айыптау үшін осы заңды қолдану жағдайларын тіркеді, алайда айыптар тез алынып тасталды. Ресейдің Украинаға қарсы агрессиясы басталғалы бері «шетел агенттері» туралы заң 2023 жылдың сәуірінде Владимир Кара-Мурза сияқты белсенділерді Ресей қарулы күштері туралы жалған ақпарат таратты және «Қажетсіз ұйыммен байланысы бар» деген айыппен соттау үшін қолданылған. Белсенділерге қарсы мұндай тізімдердің қолданылуын ескере отырып, Қазақстанда оларға шабуыл жасау немесе олардың жұмысын жалғастыру үшін қаржыландыруды тоқтату үшін осы ақпаратты теріс мақсатта пайдалану қаупі туындауы мүмкін. Қазақстан салық органдарына деректерді келісімсіз өңдеуге мүмкіндік беретін ерекше жағдайға қарамастан, тізімді жариялау бұл норманы азаматтық қоғамға қарсы пайдалану деп есептеледі.

3. Кемсітпеу принципі

Үкімет бұл заңнамалық өзгерісті үлкен ашықтыққа қол жеткізу құралы ретінде ұсынғанымен, жарияланған деректер базасына мемлекеттік қызметкерлер мен лауазымды тұлғалар енбеген. Сондай-ақ, одан Қазақстан Республикасымен екіжақты немесе көпжақты келісім жасасқан шетелдік субъектілерден қаржы алатын ұйымдар алынып тасталған. Егер реестр мақсаты ашықтық пен сенімді арттыру болса, мұндай келісімдерге қол қойған шетелдік субъектілер үшін ерекшеліктердің неліктен талап етілетіні түсініксіз. Заңның осындай селективті болуы Қазақстан Конституциясының 14-бабына және Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 26-бабына қайшы келеді. Бұл екі заң да кемсітпеу мен заң алдындағы теңдіктің маңызын атап көрсетеді. Бұл ерекшеліктер тізімді жариялауды заңсыз ететін үкіметтің азаматтық қоғамға қарағанда, өзіне деген көзқарасындағы қос стандартты анық көрсетеді.

Контекст

Қазақстан үкіметінің кейінгі әрекеттерін мемлекеттің 2015 жылдың қазанынан бастап жүргізіп келе жатқан жалпы іс-қимыл бағытының бір бөлігі екенін байқауға болады. Ол кезде қазақстандық сенаторлар үкіметтік емес ұйымдарға (ҮЕҰ) қатысты шектеулер мен есеп беру талаптарын енгізетін парламенттік заңға түзетулер енгізуді ұсынды. Human Rights Watch ұйымының пікірінше, үкіметтердің үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландыру көздерін қайта қарауға құқылы болғанымен, жаза қолдану және еркін араласу үшін негіз ретінде түсініксіз сөздерді қолдануы қарсылық туғызады. 2016 жылы Қазақстанның салық заңнамасы мынадай мақсаттар үшін шетелден қаржы алатын және пайдаланатын ҮЕҰ және басқа да ұйымдар үшін есеп беруге қосымша талаптар енгізді: а) құқықтық көмек көрсету; б) социологиялық зерттеулер жүргізу немесе в) деректерді жинау, талдау және тарату. Енді салық органдары заң бұзушылық анықталған жағдайда айыппұл салуға немесе қызметті уақытша тоқтатуға құқылы. Заңнаманы тұжырымдаудың екіұшты болуын жеке проблема екенін атап өту маңызды, себебі оны әртүрлі түсінуге болады.

2018 жылғы ақпанда Қазақстан қаржы министрі шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардан қаржы алатын тұлғалардың деректер базасын құру туралы бұйрыққа қол қойды. Қаржы министрі 2023 жылдың 13 наурызында бұл бұйрығын (Қазақстан Салық кодексінің 29-бабына сәйкес) өзгертіп, «реестр» деп аталатын бұл дерекқордың www.kgd.gov.kz уеб-сайтында қол жетімді болатынын атап көрсетті. Бұл сайт Қазақстан Республикасы қаржы министрлігі мемлекеттік кірістер комитетінің ресми порталы.

2020–2021 жылдар аралығында Қазақстанның салық органдары қаржылық есеп беру пен декларация талаптарын бұзғаны үшін оннан астам ҮЕҰ-ға назар аударды. Бұл дәлелді негіздердің болмауына байланысты алаңдаушылық туғызған еді. Бір қызығы, 2020 жылы ҮЕҰ-ға қысымның күшеюі алдағы парламент сайлауымен тұспа-тұс келді. Amnesty International ұйымының Шығыс Еуропа және Орталық Азия бойынша директоры Мари Струтерстің пікірінше, бұл елдегі ең маңызды дауыстарды басып, тұншықтыруға бағытталған «циник әрекет» еді. Бұған жауап ретінде сол жылдың қарашасында жеті азаматтық қоғам ұйымы мәлімдеме жасап, Қазақстандағы Азаматтық қоғам ұйымдары коммерциялық немесе мемлекеттік секторларға қарағанда әлдеқайда көп назар аудартатынын, бірақ кейінгісі «[шетелдік] қаржыны әлдеқайда көп мөлшерде» алатынын жеткізді. Мәлімдеме авторлары 2016 жылғы заңға енгізілген түзетулер салық төлеушілерге тиісті нысандарды дұрыс толтыру үшін жеткілікті нұсқау бермегенін, бұл үкіметке заңды өзінің саяси астарлы түсіндірмесі бойынша ерікті түрде қолдануына айтарлықтай мүмкіндік қалдырғанын атап өтті. Мәлімдеменің негізгі түйіні — Қазақстандағы коммерциялық емес ұйымдар «заңнаманың кемсіту және репрессиялық ережелерінің» объектісіне айналды.

Аймақтағы динамикаға шолу

Бұл заңды Қазақстандағы кейінгі жағдайлар мен өңірдегі жалпы үрдістер тұрғысынан қарастыру маңызды. Грузия мен Қырғызстан сияқты елдер алғашында Ресейде жасалған заңнаманы жүзеге асыруға тырысты. 2017 жылы Виктор Орбан билігі тұсында Венгрияда «шетел агенттері» туралы осындай заң қабылданды. Бастапқыда бұл заң «Шетелден қаражат алатын ұйымдардың ашықтығы» деп аталды, алайда оны «ҮЕҰ-ға қарсы заң» ретінде қарастыра бастады, өйткені ол ҮЕҰ-ды демонизациялау үшін қолданылған еді. Бұл заңды Еуропарламент пен Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық сот қатаң сынады.

Реестрдің жариялануы Қазақстандағы үкіметтік емес ұйымдарға кері әсерін тигізіп үлгерді. 25 қыркүйекте Қазақстан мемлекеттік органдарының (негізінен сайлауға бағытталған) құқық қорғау науқанымен айналысатын және қызметіне мониториң жүргізетін «Эхо» қоғамдық ұйымына «Нұрбанк» жеке банкінен олардың табыс көзіне қатысты құжаттаманы ұсыну туралы өтініш түсті. Банк бұл өтінішке Қазақстанның терроризмге қарсы заңы негіз болғанын алға тартқан. Алайда, «Эхо» басшылығы бұл сауалға қосымша түсініктеме сұраған соң, «Нұрбанк» өкілдері бұған Қазақстан үкіметінің шетелдік қаржыландыру реестрін жариялауы себеп болғанын айтқан.

Қазақстан мұндай тізімді шығара отырып, Ресей мен Венгриядағы аталған заңдардың теріс салдарын қайталау қаупіне ұшырап отыр. Бұл тізім мемлекет үшін құқық қорғау ұйымдарын стигматизациялау құралына айналуы, билікке диссиденттерді басуға және сыни дауыстарды өшіруге мүмкіндік беруі мүмкін. Бұл Қазақстанның үнемі мәлімдейтін көпвекторлы саясатына қайшы келеді және елдің халықаралық имиджіне, инвестициялық ахуалына теріс әсер етуі мүмкін.

Қазақстан заңнаманың шетелдік үлгілерін қолдануды мұқият талдап, әсіресе олардың адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарға және ел Конституциясының негіздеріне сәйкестігін тексеруі керек. Үкіметтің ашықтығы маңызды болғанымен, бұл азаматтардың құпиялылық құқығын бұзбауға тиіс. Дәл қазіргі күйінде шетелдік қаржыландыру реестрі белгіленген шектен асып түседі. Құпиялылық, кемсітуге жол бермеу және қауіп-қатер мен басып-жаншу үшін жеке деректерді теріс мақсатта пайдалануды ескере отырып, көпшілікке қолжетімді шетелдік қаржыландыру реестрінің күшін жою қажет.

See the original blog here

Author

Mariam Kvaratskhelia